دایرت المعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran
فایل های دایرت المعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran بصورت PDF جهت رفع نیاز پژوهشگران عزیز قرآنی قرار داده شده است، امید است که مفید فایده افتد.
دائرةالمعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran 1دائرةالمعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran 2دائرةالمعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran 3دائرةالمعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran 4دائرةالمعارف قرآن لیدن - Encyclopaedia of the Quran 5لیست مقالات دایرةالمعارفEnc of Quran List of Articles
التماس دعا - یاعلی
نخستین مجلد از «دایره المعارف قرآن » از سوی انتشارات بریل در لیدن (هلند) در سال میلادی منتشر شد. این اثر که تقریباً با دو سال تأخیر انتشار می یابد، دارای پنج جلد و هزار مدخل است و جلد نخست آن حاوی مقالات حرف A تا D است. سرویراستار این دایره المعارف خانم جین دمن مک اولیف استاد دانشگاه جرج تاون (آمریکا) است که چهار تن از معروف ترین قرآن پژوهان و اسلام شناسان غربی وی را در این راه یاری می کنند.
این چهار تن عبارتند از: کلود ژیلیو، از دانشگاه اکس آن پروانس (فرانسه )؛ ویلیام گراهام از دانشگاه هاروارد (آمریکا)؛ و داد قاضی از دانشگاه شیکاگو (آمریکا)؛ اندرو ریپین از دانشگاه ویکتوریا (کانادا). همچنین هیأت مشاوران ارشد در این دایره المعارف عبارتند از: نصرحامد ابوزید از دانشگاه لیدن (هلند)؛ محمد ارکون از دانشگاه سوربن (فرانسه )؛ گرهارد بورینگ از دانشگاه ییل (آمریکا)؛ جرالد هاوتینگ از دانشگاه لندن (انگلستان )؛ فرد لیمهاوس از دانشگاه گرونینگن (هلند)؛ آنگلیکا نیورت از دانشگاه برلین (آلمان ).
هر یک از مقالات کوتاه یا بلند این دایره المعارف، نوشته یکی از محققان مسلمان یا غیر مسلمان است که در دانشگاه های اروپا، کانادا، آمریکا و نیز برخی کشورهای اسلامی به تدریس و تحقیق در زمینه مطالعات قرآنی اشتغال دارد. در این جلد نخست از دایره المعارف ، مؤلفان مسلمانی چون نصر ابوزید (مصری )، محمدعلی امیر معزی (ایرانی )، محمد ارکون (الجزایری )، وائل حلّاق (فلسطینی )، مستنصر میر (پاکستانی )، عبدالعزیز ساشادنیا (تانزانیایی ) و محسن ذاکری (ایرانی ) به تألیف مقاله پرداخته اند. همچنین شماری از قرآن پژوهان معروف غربی مانند هربرت برگ ، جان برتن ، هریبرت بوسه ، فردریک دنی ، هریبرت آیزنشتاین ، ریچارد مارتین ، هارالد موتزکی ، اندرو ریپین ، اری ربین ، مایکل سلز و آلفورد ولچ، تألیف بخشی از مقالات جلد نخست این دایره المعارف را برعهده داشته اند.
طرح تدوین و انتشار دایره المعارف قرآن نخستین بار در سال در ملاقات میان خانم مک اولیف و آقای پری بیرمان از مسؤولان انتشارات بریل مطرح شده و بلافاصله پس از تأیید و قبول آن از سوی این انتشارات مهم، چهار تن از محققان قرآن پژوه غربی به نام های و داد قاضی، کلود ژیلیو، ویلیام گراهام و اندرو ریپین شورای ویراستاری این دایره المعارف را تشکیل داده اند. اینان با دعوت از معروف ترین نویسندگان و محققان قرآنی در دانشگاه های سراسر جهان کوشیده اند کتابی مرجع در مطالعات قرآنی امروزی فراهم آوردند که در این حوزه تخصصی، جدیدین اطلاعات و پژوهش ها را به خوانندگان و علاقه مندان مباحث قرآنی ارائه دهد. این طرح مشابه با طرح انتشار «دایره المعارف اسلام » توسط همین ناشر در لیدن (هلند) است که به گونه ای بسیار وسیع تر به تمامی مباحث و مطالعات اسلامی می پردازد. با این همه ، نباید از یاد برد که مقالات «دایره المعارف قرآن » همگی صرفاً از منظری قرآنی و یا مرتبط با قرآن تألیف می شوند، اما در «دایره المعارف اسلام »، نگاه مؤلفان وسیع تر و کلی تر است و به همین جهت بسیاری از مدخل های «دایره المعارف قرآن » در «دایره المعارف اسلام » وجود ندارند.
از آنجا که قصد سرویراستار و هیأت ویراستاری این دایره المعارف، تهیه دانشنامه ای جامع و مرجع در حوزه مطالعات قرآنی بوده است،اعتنای ایشان به مباحث قدیم و موضوعات جدید به یکسان است. بر این اساس، مدخل های این دایره المعارف بر دو گونه اند: گونه نخست که غالب مقالات را تشکیل می دهند، به معرفی شخصیت های مهم، مفاهیم، مکان ها، ارزش ها و حوادث مهمی می پردازند که مستقیماً در خود قرآن به آنها اشاره شده است و یا اموری هستند که اهمیت و ارتباط نزدیکی با متن قرآن دارند. نمونه آنها مقالات ابراهیم، هارون، علی بن ابیطالب، کهف، ارتداد، تابوت عهد، عرفات تدفین، بدر، بسمله، نسخ و جز آن است. دسته دوم از مقالات این دایره المعارف به مباحث و موضوعات مهم در حوزه مطالعات قرآنی می پردازند. چند نمونه از این دسته مدخل ها عبارتند از: پژوهش های قرآن معاصر، قرآن و کامپیوتر، تقویم و قرآن، هنر و معماری، کنترل موالید، باستان شناسی و قرآن، به زبان و خط عربی. در این هر دو دسته مقالات، هم اطلاعات و منابع کهن اسلامی، و هم تحقیقات، نظریات و متون جدید قرآنی مد نظر بوده است.
در انتخاب و نام گذاری مدخل های این دایره المعارف شیوه ای رعایت شده است که در «دایره المعارف اسلام» سابقه ندارد. ویراستاران و هیأت علمی این دایره المعارف در نامگذاری مدخل ها، بنا را بر انگلیسی بودن واژه گذاشته اند و معروف ترین اصطلاحات و اسامی اسلامی را بر مبنای تلفظ عربیشان آوانگاری نکرده اند، بلکه همواره کوشیده اند تا حد امکان از معادل های انگلیسی و لاتین متداول در متون و ادبیات غربی استفاده کنند. مثلاً به جای نسخ (Naskh)، از Abrogation و به جای تشبیه (Tashbih) از Anthropomorphism و به جای جاهلیت (Jahiliyya)، از ترکیب Age of Ignorance استفاده کرده اند. ایشان حتی اسامی خاص و اعلامی چون آدم، ابراهیم، هارون، هابیل، قابیل، یأجوج و مأجوج، داوود و مانند آن را همانند «دایره المعارف اسلامی» آوانگاری نمی کنند، بلکه بر مبنای ادبیات کتاب مقدس، معادل هایی انگلیسی چون David، Aaron، Abraham و... را به کار می برند. تنها یک استثنا موجود است و آن در مواردی است که یک اصطلاح یا اسم خاص مانند ذوالکفل معادلی در فرهنگ انگلیسی نداشته باشد که در اینجا مدخل (Dhu L-Kifl) را با آوانگاری عربی قرار داده اند. این روش هر چند برای غربیان مفهوم تر و مقبول تر است، این ایراد را دارد که از سیستم جامعی جهت ارجاع مدخل های هم معنا، بی بهره است.
کوتاهی و بلندی مقالات و به طور کلی، انتخاب برخی مدخل های این دایره المعارف، گاه مایه شگفتی ما مسلمانان در کشورهای اسلامی می شود. این از آن روست که معیار گزینش مدخل ها و کوتاهی و بلندی مقالات در این دانشنامه، فضای خاص مطالعات قرآنی در دانشگاه های غربی و علاقه و سلیقه ایشان است. برای مثال مقالات بسیار کوتاهی به ابوبکر، تابوت عهد، ابولهب اختصاص داده شده است و در عوض مدخل هایی مانند رنگ ها (Colrs)، حیات حیوانات (Animal Life)، نان (Bread) و آناتومی (Anatomy) در قرآن با تفصیل فراوانی تألیف شده اند. از همین منظر مدخل هایی در این دایره المعارف می یابیم که به هیچ وجه قرآنی نیستند، اما به دلیل اهمیت مذهبی و اجتماعی شان مورد توجه دست اندرکاران کتاب قرار گرفته اند. مثلاً فرقه های جدید التأسیسی چون بهاییه در ایران و احمدیه (قادیانیه) در هند از آن جهت که اعتقادات خاصی دربارة متن قرآن دارند، هر یک دارای مقاله ای در این دایره المعارف هستند. افزون بر این آمریکایی های آفریقایی (مسلمانان سیاه آمریکا که نژاد آفریقایی دارند) با عنوان African Americans مدخل قرار گرفته اند و مقاله ای دربارة آن ها و قرآن مخصوصشان (TheHoly Koran of the Moorish Science Temple of America) تألیف شده است ، چرا که این گروه در میان فرقه های اسلامی موجود در کشورهای غیراسلامی ، اعتقادات خاصی دربارة اسلام و همچنین قرآنی مخصوص به خود دارند. بنابراین می توان حدس زد که هر چند غربیان و پژوهشگران غیرمسلمان شاید بتوانند از همه مقالات کوتاه و بلند و غث و سمین در این دایره المعارف بهره اطلاعاتی کسب کنند، اما برای ما مسلمانان در کشورهای اسلامی تنها آن دسته از این مقالات مفید و با اهمیت است که یا موضوع و مسأله ای تازه را معرفی می کنند و یا مسائل قدیمی قرآنی را همراه با نظریات و تحقیقات جدید تحلیل و بررسی می کنند.
در پایان، برخی از مقالات مهم و خواندنی از جلد نخست این دایره المعارف را معرفی می کنیم : 1- جمع و تدوین قرآن (Collection of the Quran) نوشتة جان برتن ، استاد بازنشسته دانشگاه سنت اندروز (انگلستان )، وی که کتابی با همین عنوان در سال تألیف کرده است ، معتقد به جمع قرآن در زمان حیات خود پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله - است . جان برتن مقاله مهم دیگری با عنوان نسخ (Abrogation) در همین دایره المعارف تألیف کرده است .
2. قرآن و پژوهش های انتقادی معاصر (Contemporary Critical Practice and the Quran)، نوشتة محمد ارکون ، استاد دانشگاه سوربن (فرانسه ). ترجمه ای عربی از این مقاله با عنوان «القرآن و الممارسات النقدیه المعاصره » در کتاب زیر چاپ شده است : محمد ارکون الفکر الاصولی و استحاله التأصیل : نحو تاریخ آخر للفکر الاسلامی ، ترجمة هاشم صالح ، بیروت ، دارالساقی ، 1999، ص . این مقاله که به بررسی مهم ترین نگاشته ها و رهیافت های چند دهه اخیر در زمینة قرآن می پردازد، به دلیل توجه غالب مؤلّف بر منابع فرانسوی ، از جامعیت تام و تمامی برخوردار نیست ، اما در میان مقالات بسیار اندک از این دست ، اطلاعات بیشتری به دست می دهد.
3. جهان شناسی قرآن (Cosmology)، نوشته خانم آنگلیکا نویورت ، استاد دانشگاه برلین (آلمان ). این مقاله دیدگاه قرآن را درباره انسان ، جهان ، افلاک ، آسمان ها و زمین ، جن و انس و زمان و مکان معرفی می کند؛ اما بخش اعظم و پایانی مقاله به بررسی داستان خلقت آدم از منظر قرآن اختصاص دارد و مؤلف در این بخش ، آیات 26 - 48 سورة حجر، 71 - 85 سورة ص ، 61 - 65 سورة اسراء، 115 - 123 سورة طه ، 10 - 34 سورة اعراف و 28 - 39 سورة بقره را با یکدیگر مقایسه می کند. این آیات همگی داستان خلقت آدم و حوا، وسوسه های شیطان و هبوط آدم و حوا از بهشت را به گونه های مختلف بازگو می کنند. این مقاله مباحث مشترک و مرتبطی با مقاله «خلقت » (Creation) دارد که به قلم دنیل کارل پترسون با تفصیل فراوان در هفده ستون تألیف شده است .
4. قرآن و تقویم زمانی (Chronology and the Quran)، نوشته گرهارد بورینگ ، استاد دانشگاه ییل (آمریکا). این مقاله بلند چهل ستونی به تحلیل گزارش های قرآن از تقویم زمانی حوادث می پردازد، اما بیشتر به رویدادهای مربوط به زمان حیات پیامبر توجه دارد و به دلیل پرداختن به اموری چون حروف مقطعه ، مکی و مدنی ، تشریع نماز و مانند آن بیشتر به تقویم خود قرآن نزدیک است . در بخشی از این مقاله مروری نسبتاً کامل بر پژوهش های تاریخی انتقادی مستشرقان درباره این موضوع آمده است .
5. حیات حیوانات در قرآن (Animal Life)، نوشته هریبرت آیزنشتاین ، استاد دانشگاه وین (اتریش ). شش سوره قرآن کریم به نام حیوانات است و در بیش از دویست جای قرآن اشاراتی کوتاه و بلند به وجوه مختلف حیات حیوانات آمده است . این مقاله اهمیت موضوع حیوانات در قرآن ، پاره ای از مسائل کلامی و فقهی مربوط به حیوانات ، وجوه نمادین در ذکر نام برخی از حیوانات ، و در آخر، عناصر اصلی حیوان شناسی از منظر قرآن را بررسی می کند.
***
دایره المعارف قرآن (1)
دایره المعارف قرآن/ ویراستة الیور لیمَن، لندن و نیویورک، انتشارات راتلج، 2005. 771 ص. شابک: 0415326397
الیور لیمَن، متولد 1950 میلادی، استاد مطالعات فلسفی در دانشگاه کنتاکی (آمریکا) و متخصص در فلسفة اسلامی و فلسفة یهودی قرون میانه است. آثار وی در زمینة فلسفة اسلامی و فلسفة یهودی به بسیاری از زبان های جهان از جمله به فارسی ترجمه شده است. شناخته شده ترین اثر او در ایران تاریخ فلسفة اسلامی (دو جلد، لندن، انتشارات راتلج، 1996 / افست تهران، مؤسسة فرهنگی آرایه، 1375 ش) است که آن را همراه با سید حسین نصر، سر ویراستاری کرده است. الیور لیمَن دو بار در سال های اخیر به دعوت «بنیاد حکمت صدرا» در کنفرانس های فلسفة اسلامی و ملاصدرا در تهران شرکت کرده است.
با این شهرت فراون در حوزة فلسفة یهودی و اسلامی، کم تر کسی انتظار سرویراستاری کتابی در حوزة قرآن پژوهی از وی داشت. با این همه، قریب پنج سال پیش انتشارات راتلج خبر از برنامه ریزی برای تدوین و انتشار دایره المعارفی یک جلدی دربارة قرآن به سرویراستاری الیور لیمَن داد و سرانجام این کتاب در ماه های پایانی سال 2005 میلادی در هفتصد و هفتاد و یک صفحه به بازار آمد.
بنا به طبیعت این گونه آثار، مخاطب اولیة این کتاب، خوانندگان انگلیسی زبان غربی اند. اما، مهم ترین تفاوت این اثر با دایره المعارف قرآن (ویراستة جین دَمِن مک اولیف، پنج جلد، لایدن، 2005 - 2001) در آن است که دایره المعارف قرآن لیمَن برای مخاطبان عام غربی نوشته شده است، اعم از آن که حوزة مورد علاقه شان اسلام شناسی باشد یا جامعه شناسی یا هنر و مانند آن. اما دایره المعارف قرآن مک اولیف تخصصی تر است و بیش تر به کار محققان اسلام شناسی یا دین پژوهی می آید. چنانچه در توضیحات ناشر در پشت جلد کتاب آمده است: «کار لیمَن حتی به درد آن دسته از افرادی می خورد که بدون معلومات قبلی در باب اسلام و قرآن، می خواهند راجع به قرآن، علوم، اصطلاحات، تاریخ، ادبیات و معارف آن چیزی بدانند. اما در این میان، برخی مقالات بلند آن برای محققان و اهل فن نیز سودمند است».
چهل و سه تن از محققان غربی و مسلمان در تألیف مقالات این دایره المعارف مشارکت داشته اند. از آن جا که هنوز نسخة کتاب به دستم نرسیده است، دربارة مدخل ها و ویژگی های جزئی مقالات آن چیزی نمی توانم بگویم. با این همه، با مروری بر سایت های برخی از قرآن پژوهان غربی تا اندازه ای دریافته ام چه مدخل هایی را چه کسانی تألیف کرده اند. برای مثال اَندرو ریپین (Andrew Rippin)، استاد اسلام شناسی و مطالعات قرآنی در دانشگاه ویکتوریا (کانادا)، مقالات «حرام»، «حلال»، «وسواس» و «قرآن در سیبرنتیک» را نوشته است. همچنین مقالات «تابوت، اسباط، اسرائیلیات، ذوالقرنین، جالوت، تبع، یأجوج، مأجوج» و بیش تر اَعلام و انبیای توراتی چون «آدم، ایوب، داوود، هارون، ابراهیم، ادریس، لوط، موسی، یوسف و یونس» را آقای برانون وِلِر (Brannon Wheeler) نوشته است که پیش از این، دو کتاب و چندین مقاله راجع به پیامبران در قرآن تألیف کرده بود.
کتاب در قالب دایره المعارفی کاملاً دقیق و فنّی طراحی شده است. هر مدخل یا اصطلاح تخصصی در جای خود به طور کامل تعریف شده و از سایر بخش ها استقلال یافته است. با این همه، نظام ارجاع متقاطع یا درون متنی (cross-reference) بر تمام مدخل های کتاب حاکم است. در انتهای کتاب نیز، کتاب شناسی گزیده ای از مهم ترین کتاب ها و مقالات در حوزة مطالعات قرآنی، همراه با نمایه ای تفصیلی از اَعلام، اماکن و موضوعات کتاب افزوده شده است.
(1) The Quran: An Encyclopedia، edited by Oliver Leaman، London: Routledge، 2005. 771pp. ISBN: 0415326397.
www.cqs.blogfa.com
***
دایره المعارف قرآن (1)
دایره المعارف قرآن/ ویراسته جین دَمِن مک اولیف، جلد پنجم، لایدن، انتشارات بریل، 2005. xxiii +576 ص. شابک: 9004123563.
جلد پنجم و آخرین مجلد از دایره المعارف قرآن (به سرویراستاری جین دَمِن مک اولیف، چاپ لایدن، انتشارات بریل) در آخرین روزهای سال میلادی 2005 منتشر شد. این جلد حاوی صد و بیست و پنج مقالة باقی مانده (از Si تا Z) از دایره المعارف می شود که در پانصد و هفتاد و شش صفحه انتشار یافته است.
نخستین جلد دایره المعارف قرآن در سال 2001 و پس از آن به ترتیب هرسال مجلدات بعدی تا پایان سال 2005 میلادی در حجمی قریب به 2800 صفحه انتشار یافت. ظاهراً ــ چنان که مسؤولات انتشارات بریل در لایدن (هلند) وعده داده اند ــ قرار است نمایه ای مشروح از تمامی مطالب این پنج جلد در سال میلادی 2006 انتشار یابد. سرویراستار این اثر خانم جین دَمن مک اولیف، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جُرج واشینگتن (آمریکا) است که چهار تن از قرآن پژوهان معروف جهان (به عنوان شورای علمی) و هفت تن دیگر (در نقش مشاوران اصلی)، وی را کمک داده اند.
در این اثر، که نخستین دانش نامة کامل قرآن به زبان انگلیسی به شمار می آید، بیش از دویست تن از محققان مختلف اسلام شناسی (از جمله برخی از استادان مسلمان از کشورهای اسلامی) قریب به هفتصد مقالة کوتاه و بلند در حوزه های مختلف مرتبط با قرآن تألیف کرده اند. نکتة اصلی در این میان آن است که تقریباً تمام این مقالات برای خوانندة غربی و آشنا با ادبیات قرآن پژوهی، در غرب نوشته شده است؛ بنابراین برخی از مقالات آن که گزارشی کوتاه از پاره ی اعلام یا مفاهیم قرآنی را به دست می دهند، برای ما مسلمانان، به جز ارائة شیوة صحیح مقاله نویسی در دایره المعارف، اطلاع مفیدی دربر ندارد.
از مهم ترین مقالات درج شده در جلد پنجم و آخر این دایره المعارف، می توان به عناوین زیر اشاره کرد:
1. «قرآن و سیرة نبوی»، نوشتة ویم رِیوِن، ص 29 ـ 51.
2. «قرآن و تصوف»، نوشتة الگزاندر نیش، ص 137 ـ 159.
3. «نقد متنی قرآن»، نوشتة جیمز بلامی، ص 237 ـ 252.
4. «قرآن و دانش کلام»، نوشتة تیلمان ناگل، ص 256 ـ 275.
5. «ابزارهای مطالعة علمی قرآن»، نوشتة اَندرو ریپین، ص 294 ـ 300.
6. «تورات از منظر قرآن»، نوشتة کَمیلا اَدَنگ، ص 300 ـ 311.
7. «ترجمة قرآن»، نوشتة هارتموت بوبتسین، ص 340 ـ 358.
8. «وحدت و یکپارچگی قرآن»، نوشتة مستنصِر میر، ص 405 ـ 406.
9. «حجاب در قرآن»، نوشتة مُنی صِدّیقی، 412 ـ 416.
10. «امر به معروف و نهی از منکر در قرآن»، نوشتة مایکِل کوک، ص 436 ـ 443.
11. «آیه و آیات قرآن»، نوشتة آنجلیکا نویوِرت، ص 419 ـ 429.
(1)Encyclopadia of the Qur’an، edited by Jane Dammen McAuliffe، vol. 5: Si-Z، Leiden: E.J. Brill، 2005. xxiii+576pp. ISBN: 9004123563.
دایره المعارف مطالعات قرآنی
دایره المعارف مطالعات قرآنی/ ویراستة محمدرضی خان افریدی و محمد الیاس نواید، دهلی نو، انتشارات اَنمُل، 2006؛ 26 جلد، 10758 ص. شابک: 6ـ2771ـ161ـ81.
این اثر در بیست و شش جلد در ماه های آغازین سال 2006 میلادی از سوی انتشارات اَنمُل در هندوستان به بازار آمده است.
اطلاق نام دایره المعارف بر این اثر مسامحه است، زیرا شکل تدوین و تنسیق مطالب در آن ــ برخلاف تمام دایره المعارف های شناخته شده در دنیا ــ بر اساس مدخل هایی معین، و به ترتیب الفبایی نیست، بلکه در هر جلد مجموعه ای از مقالات غالباً با موضوع واحد گنجانده شده است. هر جلد حاوی یک مقدمه، پانزده تا سی مقاله، کتاب شناسی و فهرست منابع و یک نمایة پایانی است.
فهرستی گزیده از مجلدات بیست و شش گانة دایره المعارف مطالعات قرآنی به قرار زیر است:
جلد 1: اصول اساسی در قرآن: پیشگفتار؛ کتاب الهی؛ نقش تاریخی قرآن؛ تدوین قرآن؛ سبک قرآن؛ عقل و منطق؛ مکارم اخلاق؛ نهادهای اسلامی؛ مبادی ایمان؛ نماز؛ روزه (بقره، 183)؛ حج (بقره، 197)؛ جهاد؛ نهادهای عربی؛ نهاد حکومت؛ نهاد آموزش؛ نهادهای اقتصادی؛ مسائل خطیر.
جلد 2: تاریخ در قرآن: پیشگفتار؛ پیامبرانِ قرآن؛ تأیید و تصدیق انبیا در قرآن؛ تاریخ قرآن کریم؛ تفاسیر قرآن؛ آدم، ابوالبشر؛ نوح، صاحب السفینه؛ هود و صالح؛ ابراهیم؛ لوط؛ اسحاق و یعقوب؛ یوسف؛ شعیب؛ یونس؛ ایوب؛ موسی؛ یوشع؛ الیاس و حزقیل؛ سموئیل؛ داوود؛ سلیمان؛ عُزَیر؛ زکریا؛ یحیی؛ عیسی؛ خضر؛ ذوالکِفل؛ خاتم النبیین؛ بعثت و نیل به نبوت؛ بزرگ ترین موعظه گر؛ رهبر ایده آل؛ تاریخ در قرآن؛ دیگر صالحان؛ نخستین جنگ ها؛ رسالت حقّ.
جلد 3: ایدئولوژی اسلامی از منظر قرآن: پیشگفتار؛ اصول؛ منابع اصلی؛ رسالتی برای بشریت؛ اخلاق در قرآن؛ روایات؛ وجوه کارکردی؛ عدم تبعیض؛ اندیشه های صوفیانه؛ درک و دریافت آسمانی؛ تبلیغ ایمان؛ تأثیرات بر حکومت و جامعه؛ مفهوم نظام سیاسی؛ ردّ سلطنت موروثی؛ ابعاد اقتصادی؛ مسلمان مطلوب؛ ایده آل ها؛ زندگی نمونه.
جلد 4: بصیرت های قرآنی: پیشگفتار؛ پیام وحیانی؛ رسالت الهی؛ قرآن، کتابِ مُنزَل؛ ترجمة قرآن؛ یادگیری قرآن؛ یادگیری در قرآن؛ دین وحیانی؛ زبان قرآن؛ قلمروی قرآن؛ تحلیلی از یک عبارت؛ اهداف وغایات قرآن؛ آخرین دین؛ قادر مطلق متعال؛ پیامبر اکرم؛ فرمان های مختلف؛ احسن مخلوقات؛ دنیای وجود آدمی؛ دنیای دیگر؛ اقوام و فرهنگ های مختلف؛ مسلمانان و غیرمسلمانان؛ حکومت در قرآن؛ عدالت و حقوق قرآنی؛ دین و ایمان ناشناخته.
جلد 5: حکمت قرآنی: پیشگفتار؛ نزول قرآن؛ نام های قرآن؛ ترتیب قرآن؛ حفظ و تدوین قرآن؛ نقل از قرآن؛ هنر قرائت قرآن؛ قرآن، معجزه ای ادبی؛ زیبایی قرآن کریم؛ مفهوم خدا؛ هدایت الهی؛ حکمت و قرآن؛ ریشه های حکمت؛ تعلیم حکمت؛ اهمیت حکمت؛ افکار مذهبی؛ زندگی به شیوة اسلامی؛ اسلام به مثابة سیستم؛ اصول بنیادین اسلام؛ فرامین قادر مطلق؛ بشریت؛ تأیید روشن؛ اهداف عالی؛ علم و دین؛ علل انحطاط.
جلد 6: فرامین قرآن: پیشگفتار؛ قادر مطلق و قرآن؛ مفهوم خدا؛ قادر مطلق متعال؛ خالق اعظم؛ کتاب الهی؛ دیدگاه های قرآنی؛ انقلاب هماهنگ و یکپارچه؛ دعوت قرآنی؛ رسالت الهی؛ فرشتگان؛ شفقت و مهر در مقام الهی؛ شفقت و مهربانی در جایگاه انسانی؛ آفرینش حیات؛ رستاخیز انسان؛ نفس و انسان؛ طبیعت آدمی؛ جامعه در قرآن؛ اقتصاد در قرآن.
جلد 7: عقل و اجماع در قرآن: پیشگفتار؛ مفهوم و ماهیت عقل؛ ادراکات عقل؛ شرح و تبیین؛ استدلال و منطق؛ فقه ارزش محور؛ قواعد ترجیح؛ نظریة نسخ؛ مفهوم و ماهیت اجماع؛ مزایای علمی؛ مفهوم و ابعاد اجتهاد؛ فقه اسلامی و عقل و استدلال؛ فقه اسلامی؛ مزایای قانون گذار؛ قانون گذاری؛ موضوع رشد و بلوغ؛ اهمیت بیان؛ دورنمای جدید؛ مفهوم جهاد؛ اهداف فقهی و حقوقی؛ شیوة عمل؛ منابع فقه اسلامی.
جلد 8: قرآن و عادات و رسوم: پیشگفتار؛ دیدگاه قرآن درباب ازدواج؛ اهمیت ازدواج؛ جایگاه زن؛ ازدواج از منظر شریعت؛ وجوه مختلف ازدواج؛ وظایف زن و شوهر؛ شرّ ذاتی؛ آداب و رسوم تولد؛ رفتار با فرزندان؛ توزیع مال؛ حقوق موروثی؛ قوانین ارث؛ حجاب؛ ازدواج در سنّت؛ عدم تبعیض.
جلد 9: حلال و حرام در قرآن: پیشگفتار؛ حلال و حرام؛ نعمات خداوند؛ اقدامات لازم برای جامعه؛ روال عادی زندگی؛ قوانین زندگی خصوصی؛ اهمیت ثروت؛ موارد ممنوع و محرّم؛ مال؛ تحصیل مال؛ قوانین جهانی؛ تغییرات؛ تعهدات زناشویی؛ تطبیق شریعت (حقوق) در مصر.
جلد 10: تأثیر قرآن بر علوم: مقدمه؛ پیشگفتار؛ سنت علمی؛ عقل علمی؛ دیدگاه قرآن درباب علم؛ کیهان از منظر قرآن؛ دیدگاه قرآن درباب خلقت؛ آفرینش عالَم؛ عقیدة قرآن؛ اضمحلال گرانشی از منظر قرآن؛ ستارگان و سیّارات در قرآن؛ زندگی در فضا؛ حیات در قرآن؛ جریان های علم.
جلد 11: روح قرآن: پیشگفتار؛ ایمان قاطع به خداوند؛ اعتقادات؛ مبانی اعتقاد؛ ایمان اصیل؛ معنای کتاب مقدس؛ مراحل تفکر؛ وجوه اخلاقی؛ حقیقت و اخلاق؛ اعمال نیک؛ قلب انسان؛ خالق و انسان؛ موضوعاتی در قرآن کریم؛ تبیین ها و توجیه ها؛ ختم نبوّت؛ گوهرهای درخشان؛ مفهوم حقوق؛ کتاب هایی درباب قرآن؛ زن و قرآن؛ بی نظمی اجتماعی؛ مسلمان واقعی کیست؟؛ دیدگاه غیرمسلمانان؛ آثار غیرمسلمانان.
جلد 12: مبادی ایمان در قرآن: پیشگفتار؛ مفهوم قرآن؛ ذات ایمان؛ زمینة تاریخی؛ اعتقادات بنیادی؛ مبادی ایمان؛ کتاب الهی؛ ایدئولوژی ایمان؛ آیات قرآن؛ مفهوم خدا؛ پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله - ؛ ارزش های قرآنی؛ حقیقت و واقعیت؛ الله اکبر؛ کُن؛ الشمس!؛ اعمال بنیادی.
جلد 13: قرآن، نظام نامة کامل: پیشگفتار؛ تفوّق قرآن؛ دین قرآنی؛ آموزه های قرآنی؛ ایمان به قادر مطلق؛ آخرین اندیشه ها؛ پایه های ایمان؛ مُدل مقدس؛ مفهوم جامعه در قرآن؛ اعیاد اسلامی؛ حقوق بشر در اسلام؛ عدالت در قرآن؛ اقتصاد در قرآن؛ علوم طبیعی در قرآن؛ خلق أحسن؛ اکولوژی در قرآن؛ امور جنسی و تعدّد ازدواج.
جلد 14: فلسفة اسلامی و قرآن: پیشگفتار؛ فلسفة قرآنی؛ زمینة فلسفی؛ ایدئولوژی قرآنی؛ عقل قرآنی؛ گنجینة علم؛ مبنای فلسفی؛ ابعاد مختلف؛ مبنای علم؛ تصورات بنیادین؛ ایمان؛ ایده آل مقدس.
جلد 15: قرآن و عهدین: پیشگفتار؛ تحول تاریخی و قرآن؛ سنت های عهدین؛ مقایسه؛ آموزة قرآن.
جلد 16: جامعه در قرآن: پیشگفتار؛ دیدگاه قرآن؛ والدین از منظر قرآن؛ فرزندان از منظر قرآن؛ اقارب و ارحام در قرآن؛ جامعة ایده آل؛ زندگی ایده آل؛ سرمشق های اجتماعی؛ شیوة زندگی؛ زندگی روزمره؛ رفتار اجتماعی؛ وظایف مردم در جامعه.
جلد 17: حیات خانواده در قرآن: پیشگفتار؛ خانواده و ازدواج؛ طلاق در اسلام؛ جایگاه والدین؛ جایگاه زن؛ وظایف زن؛ موقعیت فرزندان؛ سرپرستی فرزندان؛ رسوم اجتماعی؛ وظایف و تعهدات اخلاقی.
جلد 18: اخلاق در قرآن: پیشگفتار؛ اخلاقیات اسلامی؛ دیدگاه قرآنی؛ برداشت ها و تعابیر در قرآن؛ دریافت های اخلاقی؛ ارزش های اخلاقی؛ سلوک اخلاقی؛ فلسفة اخلاق؛ مبانی اخلاقیات؛ رشد اخلاقی؛ سلوک عمیق؛ برادری در ایمان؛ ابعاد عملی؛ ارزش های ایده آل اجتماعی.
جلد 19: حکومت در قرآن: پیشگفتار؛ دیدگاه قرآنی؛ قرآن و حدیث؛ مسائل اساسی؛ مفاهیم و تعابیر؛ زمینة تاریخی؛ رشد تدریجی؛ حاکم مطلق خداست؛ شخصیت نمونه؛ دولت اسلامی؛ آیین نامة حکومت؛ مسئولیت های اصلی؛ جانشین پیامبر؛ ابعاد اجرایی و اداری.
جلد 20: دولت در قرآن: پیشگفتار؛ مفهوم دولت؛ دولت منظم؛ حکومت قانون؛ پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله - در جایگاه حاکم؛ اخلاف واقعی؛ مفهوم ملکوت؛ تحولات سیاسی؛ دولت برای صلح؛ فقه اسلامی.
جلد 21: اقتصاد در قرآن: پیشگفتار؛ مبنای قرآنی؛ اقتصاد اسلامی؛ نظم اقتصادی در اسلام؛ نظام مالی در اسلام؛ زمینة سنتی؛ سفر اقتصادی؛ مفهوم مالیات؛ مسائل اساسی؛ مفهوم زکات؛ بانک های غیرربوی؛ جایگاه زکات؛ بانکداری بدون ربا؛ شرایط حراج؛ شراکت از منظر شریعت.
جلد 22: تعلیم و تربیت در قرآن: پیشگفتار؛ فلسفة تعلیم و تربیت؛ مبانی تعلیم و تربیت؛ اصول تعلیم و تربیت؛ مفهوم علم؛ تعلیم و تربیت مقدماتی؛ اهداف تربیتی؛ فرشتگان معلم؛ تعلیم و تربیت در قرآن؛ تعلیمات پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله - ؛ تکنیک های تعلیم و تربیت؛ روش های آموزش؛ اهمیت علم آموزی؛ جریان های مختلف آموزشی؛ برنامة آموزشی؛ تأثیرگذاری های آموزشی؛ تشویق به علم آموزی؛ تعلیم مسلمانان؛ آموزش زنان؛ نقش رفتارهای انسانی؛ جایگاه ورزش ها؛ نقش خانواده؛ نقایص نظام آموزشی.
جلد 23: حقوق از منظر قرآن: پیشگفتار؛ مفهوم حقوق در اسلام؛ قرآن و حدیث، منابع اصلی؛ زمینة سنتی؛ ابعاد موضوع در قرآن و روایات؛ قوانین حقوقی مختلف در قرآن و حدیث؛ قوانین حقوقی در روایات؛ حقوق جزا؛ اعمال جنایی، عناصر حقوقی.
جلد 24: صلح از منظر قرآن: پیشگفتار؛ کمک به صلح؛ پیشرفت صلح؛ اصول اساسی صلح؛ مبنای صلح؛ صلح نهایی؛ عدم اولویت جنگ؛ درس هایی از پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله - ؛ الگوی کامل؛ الگوهای متقیانه؛ جنگ ناخواسته و به اضطرار.
جلد 25: فرهنگ نامة قرآن، بخش نخست: از A تاM.
جلد 26: فرهنگ نامة قرآن، بخش دوم: از N تا Z.
دایره المعارف مطالعات قرآنی را به تعبیر دقیق نباید دایره المعارف دانست. تقریباً هیچ یک از ویژگی های دایره المعارفی در آن وجود ندارد. عناوین مطالب بیشتر به فصول مختلف یک کتاب یا مقاله شبیه است. غیر از شیوة نامأنوس چینش مدخل ها، نظم منطقی و استواری در انتخاب مدخل ها و مقالات هم به چشم نمی خورد. مثلاً جلد بیست و یک ویژة موضوع اقتصاد در قرآن است، اما مباحث اقتصادی فراوانی در مجلدات دیگر از جمله در جلد شش، نه و سیزده آمده است. مثال دیگر موضوع ایمان است که در مجلدات متعدد از جمله یک، سه، یازده، دوازده و چهارده مقالاتی درباب آن آمده است. همچنین مقالات هر جلد از وحدت موضوعی برخوردار نیست. مثلاً در جلد نخست دربارة موضوعات پراکنده ای چون تدوین قرآن، سبک قرآن، مکارم اخلاق، مبادی ایمان، نماز، روزه و مانند آن آمده است.
بسیاری از مدخل ها و مقالات در جلد مربوط خود نیامده اند، بلکه در دیگر جاها و ذیل مبحثی بی ارتباط گنجانده شده اند. مثلاً اغلب مباحث مربوط به ازدواج، خانواده، روابط زن و مرد، رابطه با فرزندان و مانند آن در جلد هشتم آمده، اما موضوعی مانند چند همسری در جلد سیزدهم درج شده و مجدداً در جلد هفدهم مباحث مختلفی درباب ازدواج، طلاق، والدین، جایگاه زن، وظایف زن و موقعیت فرزندان آمده است.
تفصیل بی جهت، تکرارهای ملال آور و درازگویی به جای گزیده نویسی و کامل نویسی از دیگر ویژگی های این کتاب است. برخی از مباحث اصلاً قرآنی نیستند و با دایره المعارف قرآنی تناسب ندارند، به این معنا که خواننده یا پژوهشگر قرآنی در دانش نامة قرآنی به دنبال آن ها نمی گردد. از این میان، می توان به مقالاتی متعدد حقوقی و اجتماعی اشاره کرد که همگی از منظری کلی و در چارچوب دین اسلام نوشته شده اند. از همین رو، در این دایره المعارف، مقالات فراوانی با صبغة فقهی، حدیثی، علمی یا تاریخی می توان یافت که محتوای قرآنی و تفسیری آن ناچیز است.
دایره المعارف مطالعات قرآنی، با شگفتی تمام، بسیاری از مهم ترین مباحث قرآنی و تفسیری را نمی یابیم. به بسیاری از موضوعات علوم قرآنی چون اسباب نزول، مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ، تاویل، محکم و متشابه، تاریخ قرآن، نظریة اعجاز، قرائات و قرّاء سبعه، اصلاً اشاره ای نشده است. در یک جمله، مشخصة اصلی این کتاب را باید مانند اغلب آثار اسلامی منتشره در هند، جنبة تبلیغی آن دانست. همچنان که در ابتدای این نوشتار آوردم، این اثر را نباید دایره المعارف به معنای متداولش دانست، بلکه باید آن را مجموعه ای از نوشته های مرتبط با قرآن دانست. درواقع سرویراستاران این اثر، بیست و شش جلد کتاب دربارة قرآن ــ یا به تعبیر دقیق تر، دربارة اسلام ــ نوشته اند. بنابراین به تر است این کتاب را مجموعه مقالاتی دربارة جوانب اجتماعی و فقهی دین اسلام بدانیم.
(1) Encyclopaedia of Quranic Studies، edited by Maulana Mohammad Razi Khan Afridi and Mohammad Ilyas Navaid، New Delhi: Anmol Publications، 2006، 26 vols.، 10758 p. ISBN: 81-261-2771-6.
مصطفی